Rezime (përmbledhje)
Ky tekst fillon me supozimin se, për të qenë i suksesshëm dialogu ndërfetar, nevojitet definimi i qartë i përmbajtjes së tij, si dhe veçimi i diskutimeve të vështira teologjike mbi të shpëtuarit e atyre të pluralizmit shoqëror. Ne tekst dialogu definohet si një formë e komunikimit i cili ka për qëllim, që krahas dialogut dhe veprimit, të përmirësojë të kuptuarit dhe ngritjen e urave të bashkëpunimit midis ithtarëve të feve të ndryshme për hir të bashkëjetesës në tolerancë dhe respektim të ndërsjellë. Pastaj identifikohen elementet e tij kryesore (komunikimi i qytetëruar, opinionet e ndryshme, njohja ndërmjet veti, jeta në paqe, respekti i ndërsjellë, toleranca dhe bashkëpunimi në të mirën) dhe “Platforma për dialog e Bashkësisë Islame e Bosnjë dhe Hercegovinës”. Në fund, ofrohen një sërë shembujsh nga bashkëpunimit i të Dërguarit të Allahut, Muhammedit a.s., me jomuslimanët.
Fjalët kryesore: dialogu ndërfetar, jomuslimanët, ehlu’l-kitab, pluralizëm, tolerancë, paqe, Platforma për dialog e BI të BeH-së.
***
Feja (besimi) sipas Kur’anit është historia më e rëndësishme njerëzore. Nga botëkuptimi i perspektivës kuranore, njeriu, para së gjithash, është qenie shpirtërore e fetare. Me besim dhe nëpërmjet tij njeriu ngritet (ngjitet) dhe përçmohet deri në shkallë hyjnore të vlerave. Raporti ndaj Krijuesit, e përmes Tij edhe ndaj prindërve, vetvetes, familjes, njerëzve të tjerë dhe ndaj të gjitha krijesave të tjera të Zotit, të gjalla apo të vdekura qofshin, është masë kryesore e vlerave njerëzore. Besimi është rrugë shpëtimi për njeriun, porse në këtë rrugë janë të mundshme edhe devijimet e mëdha, gjë që historia është dëshmitari më i madh. Në luftë kundër njeriut janë shajtani, pasioni i tij, dhe jo rrallë herë edhe njerëzit.
Në mënyrë që t’i ndihmojë, Zoti i premtoi njeriut ndihmë duke e udhëzuar përmes shpalljeve dhe duke i dërguar 124 mijë të dërguarë të Tij. Të rrallë ishin ata që plotësisht patën sukses. Një prej historive të tilla të rralla të suksesshme është ajo e Junusit a.s. (10:98). Nga ana tjetër, kishte prej të dërguarve të cilët nuk patën mundësi të përfitonin qoftë edhe një njeri gjatë misionit të tyre. Për më tepër, edhe atëherë kur pejgamberët e Zotit në fillim kishin sukses, porosia e monoteizmit që sillnin, dalë nga dalë dhe me kohë shtrembërohej. Muslimanët besojnë se Muhammedi, i biri i Abdullahut (571-632), a.s. është i dërguari i fundit për njerëzit nga Zoti, kurse Kur’ani është Shpallja e Tij e fundit. Kur’ani u dërgua atëherë kur të gjitha porositë e mëparshme të Zotit dërguar njerëzve u ndryshuan, ndonëse ekzistojnë gjurmë vërtetësie dhe urtësie tek verzionet e tyre të shkruara që kanë arritur deri tek ne. Pjesa më e madhe e muslimanëve besojnë se shpëtimi i vetëm është të besosh Zotin një, të besosh Muhammedin a.s., si pejgamber, Kur’anin dhe Ditën e llogarisë pas vdekjes. Madje, sipas disave, vetëm dyshimi se kjo rrugë është e vetmja për të shpëtuar është blasfemi (mosbesim). Në të vërtetë, ky nuk është i vetmi qëndrim musliman, mirëpo me siguri është dominues. Në fakt, leximi i zakonshëm, tradicioanl, i Kur’anit dhe Sunetit ofron argumente të bollshme në përkrahje të kësaj pikëpamje.
Kjo pikëpamje shpesh quhet edhe si absolutizëm teologjik, i cili, më që ra fjala, nuk është, aspak, vetëm veçori e muslimanëve. Shumica e ithtarëve tradicionalë të bashkësive të tjera fetare këtë në fakt e kanë, gjithsesi, secili duke u nisur nga vetë feja e vet. Ky pozicion mund të përmblidhet kështu: vetëm ithtarët e traditës sime fetare kanë shansin për të shpëtuar; të gjithë të tjerët janë mëkatarë të përbuzur dhe të pafe, të dënuar në zjarrin e përjetshëm. Edhe pse ky pozicion mund të jetë vetvetiu problematik, ai shndërrohet i përbuzur kur fiton epilogun e tij negativ në këtë botë; atëherë kur kulmon me absolutizmin ose eksluzivizmin shoqëror. Disa përfaqësues të kësaj pikëpamje shkojnë edhe më tutje dhe thonë: Si të tillë (mëkatarë dhe të pabesë), ithtarët e feve të tjera nuk meritojnë respektin tonë madje edhe në këtë botë. Të drejtat e tyre për jetë, pasuri, liri, etj., nuk janë të shenjta sikur që janë të bashkëfetarëve të mi. Nuk është vështirë për tu hetuar se ky pozicion disi ka qenë i zbatueshëm në botën e bashkësive fetare të izoluara apo të atyre dominuese, gjegjësisht ka qenë burim i shumë problemeve dhe përplasjeve në botën e pluralizmit global. Në bashkëveprim me ideologjitë e tjera ekskluzive, sikur nacionalizmi etnik, antisemitizmi, madje edhe fashizmi dhe nazizmi, ai mund të shpie deri te një numër përplasjesh me pasoja tragjike në botën tonë të pluralizmit. Në një ambient të tillë, rishqyrtimi i mësimi të trashëguar, bashkëpunimi i ndërsjellë për ta kuptuar më mirë njëri tjetrin dhe ngritja e urave midis bashkësive të ndryshme fetare, është imponim i dorës së parë. Sepse, sikur që edhe kanë vërejtur, për të vazhduar të ekzistojë kjo botë e jona, paqja midis feve, jo që është e mjaftueshme, por është e domosdoshme. Edhe pse interpretimet dhe shpjegimet e reja radikale të mësimit dhe koncepteve klasike në kuptim të inkluzivizmit ose pluralizmit religjioz përbëjnë alternativën më atraktive, gjë që të gjithëve u kumton shpëtimin, përsëri një qëndrim i tillë nuk është gjithmonë real. Për shumë besimtarë tradicionalë, ndryshimet e tilla rrënjësore, cenojnë çështjet doktrinare themelore të fesë së tyre dhe si të tilla paraqesin tradhti ndaj traditës, ose të paktën nuk janë gjithmonë bindëse. Për më tepër, kjo shkakton reaksione fondamentale, sidomos kur nevoja e njerëzimit për paqe është urgjente. Në një situatë të tillë, ajo që neve na duket shumë e rëndësishme është të theksojmë se, sidomos kur është në pyetje Islami, një absolutizëm i butë teologjik, i cili nuk shqetëson ndërgjegjen e besimtarit tradicional, gjegjësisht nuk shkakton në të ndjenjën e tradhtisë së vetë traditës, ka mundësi të koegzistojë në inkluzivizmin shoqëror, i cili njerëzimit do t’i garantojë jetën në paqe dhe respektin e ndërsjellë në dallime.
Dhe pikërisht kjo, pra të shpëtuarit në këtë botë nga humnera e urrejtjes, përleshjes, dhunës dhe luftës, mirëpo jo edhe nga fati i botës tjetër, është interesi ynë primar kur flasim me njëri tjetrin. Përgjigjet që kanë të bëjnë në pyetjet të cilat ndërlidhen me fatin e botës tjetër, ne ato i kërkojmë brenda besimeve tona dhe përmes dialogut me autoritetet fetare, si dhe në librat e shenjtë. Shumë kush prej nesh interesohet se, vallë, çfarë mendojnë fqinjët tanë të besimeve të tjera fetare në lidhje me të drejtat tona në këtë botë. Shumë më pak, ose aspak, nuk na interesojnë bindjet e tyre në lidhje me atë se ç’do të ndodh me ne kur ta lëshojmë këtë botë, përderisa besimi i saj/atij nuk i nxit që të na privojnë nga liritë dhe të drejtat tona në këtë botë. Nga ky shkak, sado të rëndësishme të duken shqyrtimet për shpëtimin, mbi atë se cili është kafir, kush do të hyjë në Xhennet e kush në Xhehennem, e të ngjashme, konsideroj se rëndësinë e tyre për administrimin me shoqëritë multifetare nuk duhet glorifikuar. Dobitë nga ecja përpara në këto shqyrtime zakonisht janë shumëfish më të vogla nga reaksioni të cilin ata e nxisin ndër besimtarët tradicionalistë dhe dyshimin në dialog të cilën e nxisin. Për këtë arsye do të përfaqësoja ndarjen e këtij shqyrtimi dhe riinterpretimin e traditës fetare e cila mund të zgjasë me dekada e edhe me shekuj nga biseda për bashkëjetesën në paqe dhe respektin e ndërsjellë në këtë botë, sepse nuk ka arsye që vetes t’ia vështirësojmë detyrën edhe ashtu sfiduese. Pohojmë se kjo, në rastin islam, është e mundshme dhe këtë do të mundohemi ta dëshmojmë në rreshtat në vijim. Mirëpo, në radhë të parë, vlen që të njihemi me termin “dialog” dhe mënyrën se si e kuptojmë atë për nevojat e këtij punimi.
Dialogu ndërfetar – një ide e pa kuptuar
Dialogu ndërfetar është, relativisht, një ide dhe lëvizje e re. Duke mos hyrë në diskutime të detajuara, mund lirisht të themi se dialogu ndërfetar nuk është më i vjetër se një shekull, ndërkoh që është duke u zhvilluar intenzivisht gjatë këtyre pesëdhjetë viteve të fundit. Disi më shumë është intensifikuar pas koncilit të dytë të Vatikanit, në vitin 1960, kur Kisha katolike, njëra ndër organizatat fetare më të mëdha dhe më mirë të organizuara në botë, miratoi idenë e dialogut. Lëvizja për dialog ndërfetar mori jehonë të madhe, edhe përkundër skepticizmit dhe kundërshtimit të disa grupeve, përfshirë këtu evangjelistë, katolikë konservativë, muslimanë, fundamentalistë e tjerë.[1]
Sot shumë muslimanë marrin pjesë në shumë aktivitete ndërfetare, por ka edhe të tillë të cilët janë të rezervuar dhe që e kundërshtojnë dialogun ndërfetar. Në pjesën më të madhe të rasteve konstatohet se kundërshtimi vije si pasojë e mosmarrëveshjes rreth natyrës dhe qëllimit të dialogut ndërfetar. Në fakt, shumë prej tyre frikësohen se dialogu ndërfetar është edhe një mashtrim i radhës katoliko-hebraik, i inicuar kundër fesë së vetme të drejtë islame. Andaj, për këtë shakak, është shumë e rëndësishme që të qartësohet se çfarë në të vërtetë është dialogu ndërfetarëdhe çfarë nuk është.
Natyrisht, nuk ka vetëm një kuptim të vetëm të dialogut ndërfetar dhe të qëllimeve të tij, mirëpo ne besojmë se shprehim mendimin e shumë pjesëmarrësve të tjerë aktiv në të, kur atë e definojmë si “një formë e komunikimit i cili ka për qëllim, që krahas dialogut dhe veprimit, të përmirësojë të kuptuarit dhe ngritjen e urave të bashkëpunimit midis ithtarëve të feve të ndryshme për hirë të bashkëjetesës në tolerancë dhe të respektit të ndërsjellë.” Qëllimi, pra, nuk është zhdukja e dallimeve në të menduar dhe të besuar, por që dallimet të kuptohen dhe të pranohen ashtu siç janë. Respekti dhe angazhimi pozitiv nuk donë të thotë që dallimet në doktrinë dhe në interpretim janë të parëndësishme. Kjo vetëm donë të thotë se, rreth dallimeve të tilla, duhet diskutuar lirshëm dhe hapur. Të dialogosh donë të thotë të kuptosh dhe të bësh diç për të tjerët, e jo t’i triumfosh dhe t’i heshtësh.[2] Platforma për dialog e Bashkësisë Islame e Bosnjës në këtë kuptim, thotë: “Në dialogun ndërfetar duhet që të respektohen të drejtat e të tjerëve, të shmangen debatet negative mbi të tjerët dhe të afirmohen vlerat e tolerancës dhe praktikës së bashkëjetesës fqinjësore në BeH.”
Dialogu ndërfetar nuk ka për qëllim që t’i bashkojë të gjitha fetë ose prej tyre të formojë një fe qytetare me besime, rituale dhe lutje të përbashkëta. Bashkësia Islame në Bosnjë, në platformën e saj për dialog, qartë ka shprehur rezerva sa u përket lutjeve të përbashkëta, madje në këtë çështje nuk është e vetmja. Në të thuhet: “B.I. konsideron se … nuk ka nevojë që të organizohen lutje të përbashkëta të ithtarëve të feve të ndryshme, për shkak se çështjet e tilla janë të karakterit doktrinar dhe fetar, e jo shkencor apo dialogues.”
Gjithashtu, dialogu ndërfetar nuk është thirrje (da’ve), gjegjësisht mision. Ai nuk e eliminon misionin, por as nuk e zëvendëson atë. Ai ka gjasa, por edhe nuk është patjetër, t’i krijojë kushtet për da’ven. Dialogu ndërfetar, gjithashtu, nuk është dhe nuk guxon të jetë i karakterit të debatit polemik, logjik apo teologjik, që ka për qëllim triumfin ndaj kundërshtarit në konkurim. Polemikat janë legjitime, mirëpo ato nuk janë më dialog, por diçka tjetër. Dialogu ndërfetar nuk është as ekumenizëm, respektivisht dialog midis të krishterëve, por ky mund të bëhet si nxitje për muslimanët për një dialog ndër-musliman, sipas shembullit të atij midis të krishterëve, të cilët, kryesisht, kanë mësuar se si në mënyrë të njerëzishme të sillen ndaj dallimeve midis tyre. Dialogu ndërfetar, i kuptuar në këtë formë, pra nuk është zgjidhje për të gjitha problemet botërore, as edhe për ato boshnjake (shqiptare, M. A.), mirëpo është hap i rëndësishëm dhe i nevojshëm për ruajtjen e mirëqenies dhe të kohezionit shoqëror.[3]
Dobitë dhe përfitimet nga dialogu janë të shumta, sidomos kur janë në pyetje mbrojtja e të drejtave të pakicave, dekonstruksioni i stereotipive negative dhe paragjykimet e gabuara, si dhe pengimi i radikalizmit fetar. Ka shumë shkaqe se pse ndryshoi raporti i Europës dhe Amerikës ndaj hebrenjve pas Luftës së Dytë botërore, kurse njëri prej tyre, gjithsesi, është edhe pjesëmarrja aktive e hebrenjve në dialogun ndërfetar.[4] Dialogu, gjithashtu, mund të na nxiste që më mirë t’i kuptonim dhe t’i arsyetonim bindjet tona individuale. Të shumta janë pyetjet që i parashtrojnë bashkëbiseduesit në dialog, sa që mund t’i shohim si dhuratën më të mirë që mund ta fitojmë prej tyre.
-vazhdon-
Autor:
Prof. dr. Ahmet Alibashiq
Përktheu nga boshnjakishtja:
Mehas Alija
(El-Hidaje)